Dr Bogdan Stelmach, seksuolog
Odniesienie do przewlekłej choroby mózgu ma uzasadnienie w zmianach układu nagrody, do jakich dochodzi pod wpływem rozwijającego się uzależnienia. Układ nagrody to bardzo ważna struktura mózgu z perspektywy naszego funkcjonowania. Gdy do mózgu dociera bodziec gratyfikujący, który pobudza układ nagrody (jedzenie, seks, pornografia), zostają pobudzone niektóre obszary mózgu, z których trzy najważniejsze to: pole brzuszne nakrywki, jądro półleżące, kora mózgowa, a dokładnie jej płat przedczołowy.
W jądrze półleżącym zaczyna wydzielać się dopamina – związek chemiczny nazywany hormonem szczęścia. To właśnie ten związek odpowiada za to, że odczuwamy przyjemność, a co za tym idzie – chętnie wracamy do powtórzenia czynności, które tę przyjemność sprawiają i które zarazem prowadzą do stanu komfortu i spełnienia, które w literaturze naukowej określa się również terminem "błogostanu". Dopamina reguluje więc procesy motywacyjne, które prowadzą do poszukiwania przez nas przyjemności. Wzrost poziomu neuroprzekaźnika, jakim jest dopamina w zakończeniach nerwowych tego układu, ma wpływ na naszą motywację do działania, zdolność planowania czy też wyznaczania celów.
"Garnek złota"
Marc Lewis tak w sposób obrazowy przedstawia rolę dopaminy w rozwoju uzależnienia:
"Stara dobra dopamina, chemiczny napęd, który powoduje, że uganiamy się za tym, na co mamy ochotę, co sprawia nam przyjemność. Gdy zwierzę jest głodne, dopamina powoduje, że mózg przestawia się na poszukiwanie pożywienia. U osób uzależnionych sprawia, że mózg zajmuje się zdobywaniem narkotyków. Okazuje się, że desperacja napędzana dopaminą może zmienić mózg na zawsze, ponieważ jej komunikat, którym jest intensywne pragnienie, zawęża pole zmian synaptycznych, koncentrując je – jak silny mikroskop – na jednej określonej nagrodzie. Czy to w przypadku pożywienia, czy heroiny, miłości czy hazardu, dopamina tworzy koleiny, linie śladów w masie neuronów. Ślady te twardnieją i stają się nieusuwalne, tworząc trwały szlak do wysoce wyspecjalizowanego – i ograniczonego – garnka złota" (M. Lewis, Memoirs of an Addicted Brain; A Neuroscientist Examines His Former Life on Drugs. Public Affairs, New York, 2011).
"Garnkiem złota", o którym pisze M. Lewis, może być każdy z czynników zmieniających nastrój: amfetamina, alkohol, hazard, kokaina czy też pozostająca w zainteresowaniu tego opracowania pornografia. To ważne stwierdzenie, ponieważ oznacza finalnie, że nie jest ważne, co powoduje stan błogostanu, a potem odurzenie przyjemnością.
Zmiany w układzie nagrody są dla tych wszystkich czynników te same, a różnicuje je tylko siła działania, która ma wpływ na poziom wydzielanej w zakończeniach nerwowych dopaminy. Warto podkreślić, że orgazm, któremu towarzyszy masturbacja, powoduje skok dopaminy porównywalny do niektórych narkotyków (np. morfiny). Oznacza to, że siła uzależniająca konsumpcji pornografii powiązanej z masturbacją jest porównywalna do siły uzależniającej niektórych narkotyków.
Układ nagrody w mózgu pełni kluczową rolę w powstawaniu zjawiska zmiany tolerancji na czynnik zmieniający nastrój oraz na zjawisko ekskluzywności bodźca uruchamiającego pobudzenie w układzie nagrody, o czym piszemy w dalszej części artykułu. Wszystkie te zjawiska bazują na neuroplastyczności mózgu. Cytując R. Zattore, można stwierdzić, że: "Mózg jest źródłem zachowania, ale z drugiej strony jest modyfikowany przez zachowania, których jest źródłem... nauka rzeźbi strukturę mózgu" (R.J. Zatorre, R.D. Fields, H. Johansen-Berg, Plasticity in gray and white: neuroimaging changes in brain structure during learning, Nature Neuroscience, 2012).
Stwierdzenie, że proces uczenia się zmienia strukturę mózgu, jest stosunkowo nowe w nauce. Badania oparte na nowoczesnym obrazowaniu umożliwiły nauce udokumentować ten pogląd. Zmiana morfologii mózgu w trakcie procesu uzależniania zmienia myślenie o tej chorobie. Możemy więc mówić o przewlekłej chorobie mózgu ze zmianą jego czynności wynikającej ze zmiany jego budowy. Warto przedstawić konkluzje kilku badań naukowych w tym zakresie.
W swoim artykule pt. Pornography addiction: A neuroscience perspective, D.L. Hilton oraz C. Watts wskazują, że "już w badaniach z 2002 roku wykazano, że u osób uzależnionych od kokainy obserwuje się zmniejszenie substancji szarej (komórki ośrodkowego układu nerwowego) w płatach czołowych mózgu, które odpowiedzialne są za kontrolę zachowań i racjonalne myślenie. Podobne zmiany zauważono również w przypadku wzmocnień naturalnych, takich jak kompulsywne jedzenie prowadzące do otyłości, a także w uzależnieniu od metamfetaminy. Czy powyższe wyniki badań stwierdzone u osób uzależnionych od jedzenia można odnieść również do uzależnionych od seksu?
Czy seks może uzależniać w rozumieniu neurologicznym i prowadzić do takich samych zmian w mózgu? W 2007 roku badacze niemieccy z berlińskiego Instytutu Maxa Plancka w badaniu rezonansem magnetycznym i techniką celowaną na badanie substancji szarej, jaką jest analiza morfometryczna gęstości istoty szarej (ang. VBM – Voxel-Based-Morphometry), analizując zjawisko pedofilii, stwierdzili takie same zmiany (zmniejszenie ilości substancji szarej) w mózgach osób uzależnionych od pornografii internetowej, jak w przypadku uzależnienia od kokainy, metamfetaminy i otyłości. W konkluzji uznali, że kompulsywne zachowania seksualne mogą prowadzić do trwałych fizycznych i anatomicznych zmian w mózgu charakterystycznych dla uzależnienia. (…) Zmiany morfologiczne w płatach czołowych mózgu wykazane rezonansem magnetycznym (MRI) wpływają również na funkcjonowanie istoty białej odpowiedzialnej za podejmowanie dojrzałych decyzji".
Z kolei S. Kühn oraz J. Gallinat w artykule pt. Brain Structure and Functional Connectivity Associated With Pornography Consumption: The Brain on Porn stwierdzają, że "zachowania atypowe w postaci dostarczania bodźców płynących z treści pornograficznych są przyczyną dysfunkcji receptorów dopaminowych".
Podobieństwa
O wpływie takich bodźców jak pornografia pisze również w 2014 roku grupa autorów pracująca pod kierunkiem V. Voon. Twierdzą oni, że badania dotyczące odpowiedzi na bodziec w postaci substancji psychoaktywnej oraz odnoszące się do głodu nikotynowego, kokainowego i alkoholowego pokazały, iż regiony takich części mózgu jak prążkowie brzuszne, grzbietowa część zakrętu obręczy i ciało migdałowate wykazywały również aktywność w trakcie oglądania pornografii, i to zarówno w grupie osób odznaczających się kompulsywnymi zachowaniami seksualnymi, jak i osób bez tych zachowań. Z tym że większa aktywność występowała u tych pierwszych.
Podobne konkluzje dotyczą osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, co sugeruje podobieństwa między uzależnieniami od tych substancji i od pornografii na poziomie neurobiologicznym. (V. Voon, T.B. Mole, P. Banca, L. Porter, L. Morris, S. Mitchell, T.R. Lapa, J. Karr, N.A. Harrison, M.N. Potenza, M. Irvine, Neural Correlates of Sexual Cue Reactivity in Individuals with and without Compulsive Sexual Behaviours, "Public Library of Science" Plos One, nr 9, 2014).
Kolejne badania
O podobieństwie uzależnienia od pornografii i od substancji psychoaktywnych piszą również polscy naukowcy. Wyniki badań za pomocą czynnościowego rezonansu magnetycznego mózgu, przeprowadzonych przez M. Golę, M. Wordechę, M. Lwa-Starowicza, B. Kossowskiego, M. Wypycha, A. Marchewkę i innych, sugerują, że podobnie jak ma to miejsce w przypadku uzależnienia od substancji i hazardu, tzw. problematyczne korzystanie z pornografii (problematic pornography use) może być przykładem uzależnienia behawioralnego. Autorzy wskazują na potrzebę dalszych badań w tym zakresie. (M. Gola, M. Wordecha, G. Sescousse, M. Lew-Starowicz, B. Kossowski, M. Wypych, S. Makeig, M.N. Potenza, A. Marchewka, Can Pornography be Addictive? An fMRI Study of Men Seeking Treatment for Problematic Pornography Use, "Neuropsychopharmacology", nr 42, kwiecień 2017).
To, że nasze zachowania kształtują strukturę mózgu, wynika również z wcześniejszych badań niedotyczących uzależnienia od pornografii. Dla przykładu można podać, iż istota szara w mózgu powiększa się u studentów medycyny po okresie trzech miesięcy intensywnej nauki – zarówno w hipokampie, jak i w płatach ciemieniowych (Draganski i wsp. Temporal and Spatial Dynamics of Brain Structure Changes during Extensive Learning, Neuroimage 2006).
Stwierdzono również naukowo, że częstsze wykorzystanie lewej ręki przez osoby grające na instrumentach smyczkowych zwiększa odpowiednie obszary istoty szarej w korze mózgowej odpowiadające palcom tych osób; zjawisko to jest tym wyraźniejsze, im wcześniej dana osoba rozpoczyna naukę gry na instrumencie.
Poziom dopaminy
Jak pisaliśmy wcześniej, dopamina reguluje procesy motywacyjne prowadzące do poszukiwania przyjemności. Wydzielanie dopaminy w normalnych warunkach uruchamia tzw. proces hamowania z innych ośrodków w mózgu, które są na przykład odpowiedzialne za ocenę własnych działań pod kątem norm, zasad moralnych etc. Hamowanie to ma spowodować, abyśmy nie stali się osobami niezdolnymi do odczuwania innych emocji, osobami w niezmiennym stanie błogostanu.
U osoby zdrowej dopamina jest wydzielana w sposób ciągły na poziomie normatywnym, czyli takim, który jest znany człowiekowi od tysięcy lat. Aby uzyskać stan wewnętrznej równowagi (homeostazy ustrojowej), każde pobudzenie układu nagrody prowadzi w jadrze półleżącym do wzmożenia produkcji białka CREB. Odpowiada ono za aktywację (jest to czynnik transkrypcyjny) produkcji Dynorfiny A, peptydu opioidowego mającego za zadanie hamowanie wydzielania dopaminy – co daje w efekcie okresowe "wyłączanie" układu nagrody.
Co się jednak dzieje, kiedy produkcja dopaminy jest stymulowana w sposób sztuczny, np. podczas masturbacji przy oglądaniu pornografii? Procesy hamowania zostają zaburzone. "Strzały" dopaminowe, z jakimi mamy do czynienia w trakcie niefizjologicznych bodźców silnie zmieniających nastrój, a pornografia takim bodźcem jest, powodują, że dochodzi do uruchomienia innego niż CREB czynnika transkrypcyjnego o bardziej trwałym charakterze – białka Delta Fos B. Białko Delta Fos B redukuje skutki działania CREB i silnie uwrażliwia układ nagrody na czynnik pobudzający, jakim jest pornografia. Dochodzi do pobudzenia mózgu ponad miarę za pomocą pornografii. Prawdopodobnie jest to mechanizm prowadzący do powstawania uzależnienia.
Ponadstandardowe skoki dopaminy stanowią punkt wyjścia dla procesu uszkodzenia mózgu. Kiedy mózg nie może w sposób naturalny doprowadzić do wyhamowania i uzyskania stanu równowagi, zaczyna się degenerować poprzez zmniejszenie ilości komórek nerwowych.
Konsekwencją takich uszkodzeń w płatach czołowych mózgu jest kompulsja, czyli przymus działania w kierunku zdobycia określonej nagrody (czyli bodźca zmieniającego nastrój – np. oglądanie pornografii połączone z masturbacją), co spowodowane jest nieadekwatnym poziomem dopaminy wydzielanej przez jądro półleżące. Powoduje to w efekcie potrzebę nadmiernej stymulacji do działania, które ma doprowadzić do odczucia przyjemności. Brak hamowania fizjologicznego prowadzi, w przypadku konsumpcji pornografii, do zachowań dotychczas odrzucanych przez osobę. Mogą to być zachowania seksualne niebezpieczne, zachowania wbrew dotychczas uznanym normom obyczajowym, prawnym czy też moralnym.
Utrwalanie zmian
Wobec nieustającej stymulacji kory przedczołowej ponadnormatywnymi poziomami dopaminy pochodzącymi z jądra półleżącego, co w przypadku konsumentów pornografii może trwać wiele lat i z dużą intensywnością (ponad 11 proc. chłopców w wieku 14–16 lat w Polsce ogląda pornografię codziennie, przy czym w literaturze naukowej konsumpcja pornografii o charakterze zaawansowanym ma miejsce wtedy, gdy odbywa się raz w tygodniu), zmiany w mózgu utrwalają się. Osoba prezentować zaczyna wyłącznie zachowania pozostające poza jej kontrolą, a nakierowane na poszukiwania nagrody. Upośledzeniu ulega dodatkowo system podejmowania decyzji, przewidywania konsekwencji swojego działania oraz przewidywania niebezpieczeństw. Innym efektem zmiany budowy oraz funkcji mózgu jest redukcja empatii, spadek zdolności do obdarzania zaufaniem innych, wzrost poczucia winy, ale też nawet pogorszenie koordynacji ruchowej. Konsekwencją procesów przebudowy mózgu jest narastający deficyt zdolności do odczuwania przyjemności i błogostanu.
Inną konsekwencją zmian zachodzących w mózgu jest ekskluzywność bodźca, co oznacza, że już tylko określone bodźce mogą być gratyfikującymi (w przypadku pornografii już tylko ona może zapewnić podniecenie seksualne). Kolejną konsekwencją jest narastające zjawisko – także w konsekwencji procesów degeneracyjnych – wzrostu tolerancji na bodziec, co przekłada się na konieczność zapewniania coraz mocniejszych doznań wynikających z oglądania treści pornograficznych.
W efekcie zmian biochemicznych i morfologicznych (przebudowa mózgu) dochodzi do przebudowania całej seksualności osoby uczestniczącej w tym procesie, co powoduje:
- zmiany matryc seksualnych, czyli wzorców, co może stanowić czynnik powodujący podniecenie seksualne;
- zmiana sposobu radzenia sobie z frustracją;
- dystrybucja afektu ulega przebudowie, czyli zaczynamy inaczej radzić sobie ze złym nastrojem;
- zmianie ulegają również odbyte w przeszłości procesy socjalizacyjne, czyli algorytmy radzenia sobie z funkcjonowaniem społecznym;
- innego charakteru nabierają procesy budowania intymności.
Oznacza to, że wszystkie elementy stanowiące podporę ludzkiej seksualności zmieniają się.
Obszerne fragmenty wystąpienia neurochirurga dr. Donalda Hiltona na temat zmian zachodzących w mózgu. Wykład został wygłoszony w 2015 roku podczas konferencji "Społeczne i rozwojowe konsekwencje pornografii" zorganizowanej przez Stowarzyszenie Twoja Sprawa.