Dr Bogdan Stelmach, seksuolog
Uzależnienie od pornografii rozpoznaje się, zgodnie z międzynarodowym spisem chorób ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – ICD 10), jako nadmierny popęd seksualny (nimfomania, satyriasis) – F52.7. Zjawisko uzależnienia od pornografii, jako zjawisko stosunkowo nowe, wymaga zapewne opisania i skatalogowania na nowo, tym bardziej że istnieją duże problemy ze stosowanym nazewnictwem.
Praktycy niekiedy kwalifikują uzależnienie od pornografii jako parafilię lub jako zaburzenie kompulsywno-obsesyjne, jednak nie jest to kwalifikacja właściwa.
Cytując Patricka Carnesa [Patrick Carnes, Od nałogu do miłości, Media Rodzina 2009], istnieje dziesięć oznak, które wskazują na obecność uzależnienia od pornografii:
- Utrata kontroli nad zachowaniami seksualnymi.
- Dotkliwe konsekwencje zachowań seksualnych.
- Utrata możliwości zaprzestania tego typu aktywności pomimo zaistnienia dotkliwych konsekwencji.
- Nawracające zachowania autodestrukcyjne oraz nieustające wchodzenie w aktywność wysokiego ryzyka.
- Uporczywe wysiłki mające na celu zaprzestanie tej aktywności lub jej ograniczenie.
- Dominująca w życiu obsesja seksu i fantazjowanie o nim.
- Narastająca aktywność seksualna.
- Głębokie zmiany w potrzebach seksualnych, pojawienie się dotychczas nieobecnych lub odrzucanych.
- Narastające zaangażowanie w uprawianie seksu i radzenie sobie z konsekwencjami.
- Zaniedbywanie rodziny, spraw zawodowych oraz wypoczynku.
Objawy uzależnienia mają charakter narastający w czasie. Im dłużej dana osoba jest zaangażowana w proceder, tym bardziej te objawy narastają. Warto zwrócić szczególną uwagę na niektóre z nich.
Oczywiście, nie wszystkie z wyżej wskazanych objawów muszą zajść, aby uznać, że ktoś jest uzależniony od pornografii. Utrata kontroli nad zachowaniami seksualnymi oraz przymus wchodzenia w tego typu aktywność są kluczowe, a pozostałe oznaki zazwyczaj determinują głębokość uzależnienia.
Osoba dotknięta tym zjawiskiem nie potrafi zrezygnować z pojawiającej się potrzeby seksualnej niezależnie od konsekwencji. Dla przykładu można ująć wchodzenie w aktywność wysokiego ryzyka czy seks z przygodnym partnerem z wysokim poziomem zagrożenia chorobami przenoszonymi drogą płciową, czy też innymi ryzykami wynikającymi z naruszenia prawa, tak jak seks z osobnikiem nieletnim.
Osoby uzależnione dotknięte są silną potrzebą zakończenia tego typu procederu. Pobudki są rozmaite, jednak dominuje narastające uczucie obrzydzenia do samego siebie, szczególnie po zakończonym okresie intensywnej aktywności (acting – out) w ramach cyklu uzależnieniowego.
Narastające zachowania autodestrukcyjne początkowo mogą być niezauważalne dla otoczenia, ale też niezbyt dotkliwe dla osoby dotkniętej uzależnieniem. Wyjście z narady do toalety celem masturbacji z oglądaniem obrazów pornograficznych nie budzi początkowo zastrzeżeń do siebie i swojego postępowania. Jednak wraz z rozwojem uzależnienia zachowania są coraz bardziej niebezpieczne – dla przykładu przygodny seks, także w miejscach nieodpowiednich z wysokim ryzykiem chorób przenoszonych drogą płciową.
Coraz więcej konsekwencji
Wraz z rozwojem uzależnienia dochodzi u osób nim dotkniętych do narastania potrzeb seksualnych, gdzie dotychczasowy ich poziom nie jest już wystarczający. Pojawia się nieustające fantazjowanie o seksie niezależnie od absurdalności tych fantazji. Przykładem może być pośpieszne udawanie się do domu, aby obejrzeć określony program telewizyjny tylko z powodu fantazji seksualnych w stosunku do prowadzącej ten program osoby. Można powiedzieć, że możliwa jest cała gama zachowań.
Stałym atrybutem uzależnienia od pornografii jest narastanie konsekwencji i rosnące zaangażowanie osoby w naprawianie skutków swojej działalności. Może być to destrukcja finansów osobistych spowodowana np. utratą pracy czy też rozpad rodziny i związany z tym utrudniony dostęp do kontaktów z dziećmi.
Osoba uzależniona często nie dokonuje właściwej oceny swojego postępowania. Dochodzi do wytworzenia się przekonań nieprawdziwych w warstwie logicznej, jednak wysoce gratyfikujących emocjonalnie. W przypadku uzależnienia od pornografii mogą to być przekonania o braku jej szkodliwości.
Utrata pracy, problemy finansowe wynikające z kosztów uprawiania przygodnego seksu, rozpad rodziny – wszystkie te sytuacje nie mają wpływu na przekonanie o braku szkodliwości pornografii. Te wadliwe logicznie przekonanie o braku szkodliwości cementują zachowania pacjenta – "tylko to mi zostało", "jakoś się muszę odstresować". Pojawiają się pseudologiczne uzasadnienia i przekonania.
"Znowu to zrobiłem"
Cykl nałogowy ma swoje okresy, w których dochodzi do określonych charakterystycznych zjawisk w aktywności osoby oraz jej sposobie myślenia o sobie oraz o otoczeniu.
Okres wyładowań to okres intensywnej aktywności w obszarze uzależnienia. Osoby dotknięte oglądają pornografię nieustająco, co połączone jest z masturbacją. Bywa nierzadko tak, że są to całe noce spędzone przy pornografii i masturbacji. Okres ten może być krótkotrwały, ale może też przeciągać się na całe tygodnie. Niekiedy osoby te pozostają w tej fazie cyklu miesiącami.
W okresie żalu osoby doznają silnych negatywnych emocji. Głównie zogniskowanych wokół myślenia negatywnego o sobie samym. "Znowu to zrobiłem", "nie jestem nic wart", "jestem zboczeńcem" i inne pogarszające samoocenę i powodujące silny dyskomfort poglądy na temat swojej własnej aktywności i siebie samego.
Okres odbudowy redukuje to myślenie. Jest wolny od naporu wewnętrznego na aktywność seksualną opartą na pornografii i jest wyjściem do okresu uśpienia.
Okres uśpienia wyzwala myślenie impregnujące nałóg. "Skoro już tego nie robię i mogę przestać, to nie jest tak źle". To okres niejako zapomnienia o przeszłej aktywności i przywrócenia równowagi wewnętrznej. Jest to też okres planowania zerwania "na zawsze z nałogiem".
Każda osoba uzależniona ma dla siebie charakterystyczne wyzwalacze. Są to specyficzne bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne. Może to być frustracja pod wpływem natłoku zajęć, problem finansowy, kłótnia lub sprzeczka i wiele innych. Wyzwalacze naprowadzają osobę uzależnioną na powtórne uruchomienie aktywności po okresie przygotowania.
Przygotowanie w praktyce oznaczać może powtórne zalogowanie się na portalu służącym do poznawania partnerów seksualnych, odblokowanie założonej w okresie uśpienia blokady stron pornograficznych, powrót do "pracy" nocą, wyłączanie się ze wspólnych wyjść z rodziną celem pozyskania czasu "dla siebie" i wiele innych, czasami pozornie nieważnych decyzji i działań prowadzących wprost do okresu wyładowań (acting-out).
Cztery fazy
Osoby dotknięte uzależnieniem od pornografii podlegają postępującym zmianom, które przenoszą je na wyższe fazy uzależnienia.
- Faza I – poszukiwanie stanu przyjemności
Korzystanie z pornografii – dla wielu osób oglądanie pornografii jest czymś naturalnym, oczywistym i nieszkodliwym. Pornografia to nie jest seks. Pornografia nie jest zdradą. Pornografia pozwala "się odstresować". Jednak oglądanie pornografii daje nienaturalną dawkę dopaminy, zapewnia superbodziec. Jest to początek zmian w mózgu na drodze jego neuroplastyczności z konsekwencjami opisanymi powyżej.
- Faza II – odurzenie przyjemnością
Poszukiwanie silniejszych bodźców i nowych okoliczności dających podniecenie seksualne. W zachowaniu pojawia się seks wirtualny (uprawianie seksu z użyciem kamer internetowych, obsceniczne rozmowy z osobami na czatach internetowych, nieustające uwodzenie osób w otoczeniu, korzystanie z płatnych usług seksualnych i inne tego typu.
- Faza III – stan przyjemności jako cel nadrzędny
Dominacja fantazji erotycznych o charakterze obsesyjnym (przymusowe myślenie, napór myśli o charakterze fantazji seksualnych) i kompulsywnych (przymusowych, pozbawionych możliwości ich zahamowania z poziomu woli człowieka) czynności seksualnych. W fazie tej pojawiają się dewiacyjne zachowania seksualne. Może to być seks z przedmiotami (lalki o charakterze seksualnym, inne przedmioty), podglądanie celem uzyskania podniecenia seksualnego, dotykanie przypadkowych osób celem uzyskania podniecenia seksualnego, czy w tych samych celach podkradanie przedmiotów należących do innych osób).
- Faza IV – stan odurzenia przyjemnością jako norma
Faza erotyzacji mózgu. W myśleniu dominuje obsesyjne (przymusowe) myślenie o seksie. Fantazje seksualne mają charakter stałego naporu wewnętrznego, bez możliwości uwolnienia się od niego. Niemal każdy kontekst sytuacyjny jest objęty fantazjowaniem seksualnym. Kompulsywne (przymusowe) czynności mają charakter pozbawiony możliwości przewidywania i kalkulowania ryzyka, są wyjątkowo obsceniczne, wykraczają daleko poza obszar akceptacji społecznej. Dewiacje seksualne związane są z naruszeniami prawa o wysokim zagrożeniu karą, aktywność dewiacyjna charakteryzuje się narastającymi zachowaniami ryzykownymi.
