Izabela Karska, psycholog
Masowa dostępność pornografii w internecie to realne, wymierne i powszechne zagrożenie, a jej konsekwencje są zarówno krótkoterminowe, jak i odłożone w czasie. Wielu badaczy uznaje ją już za pandemię o globalnym zasięgu. Kontakt ze współczesną pornografią, której znakiem rozpoznawczym jest przemoc, wulgarność i nieograniczona dostępność, jest swoistym eksperymentem obejmującym swoim zasięgiem całe pokolenie: przyszłych lekarzy, nauczycieli, żołnierzy, urzędników i – co najważniejsze – rodziców i opiekunów.
Przyjrzyjmy się najgroźniejszym oraz najczęściej identyfikowanym konsekwencjom oglądania pornografii przez dzieci i młodzież.
Jak się uzależniamy
Gratyfikacja seksualna to wyjątkowo silna i atrakcyjna emocjonalnie aktywność mózgu, która uruchamia tzw. układ nagrody. Reaguje on na bodźce wywołujące przyjemność – takie jak jedzenie, spotkania towarzyskie czy współżycie seksualne. Wszystkie one powodują wzrost poziomu dopaminy (hormonu przyjemności i nagrody), dzięki któremu nasz mózg otrzymuje wyraźny sygnał, że dana czynność – sprawiająca nam przyjemność – jest warta powtórzenia. Najprzyjemniejsze są oczywiście te działania, które gwarantują ludziom przetrwanie. W przypadku seksu, wyjątkowo mocnego bodźca, następuje skok dopaminy do 200 procent, co porównuje się z reakcją organizmu na podanie morfiny.
Pornografia jako obraz mający na celu wzbudzić podniecenie u widza działa jak naturalny bodziec seksualny. Problem w tym, że wywołany przez nią efekt jest przedłużony i prowadzi do nienaturalnej stymulacji układu nagrody. Skutkiem jest rozregulowanie jego pracy i uruchomienie mechanizmu uzależnienia podobnego do uzależnienia od nikotyny, narkotyków, alkoholu czy hazardu. Naukowcy potwierdzili, że niezależnie czy układ nagrody jest pobudzany przez środki psychoaktywne (amfetamina), czy też bodźce seksualne, w obu przypadkach ścieżka pobudzenia jest ta sama. Nałogowy odbiorca pornografii czuje przymus powtarzania określonych czynności jak oglądanie filmów pornograficznych czy masturbowanie się.
Ustalono, że osoby uzależnione od internetowej aktywności seksualnej, w tym od oglądania pornografii, charakteryzują się silniejszym podnieceniem i pożądaniem oraz kompulsywną masturbacją w odpowiedzi na treści pornograficzne, niż ma to miejsce u osób nieuzależnionych. Natomiast angażowanie się w internetową aktywność seksualną prowadzi do nadmiernej pobudliwości seksualnej i przesadnej erotyzacji psychiki. (1)
Jednocześnie – jak podkreślają naukowcy – to właśnie pornografia internetowa daje możliwość szybkiej, pożądanej gratyfikacji. A ta łatwość dostępu do pożądanych fantazji erotycznych i wywołujących silniejsze podniecenie treści pornograficznych jest właśnie istotnym czynnikiem uzależnienia się od pornografii. (2)
Wykazano, że różnego typu sposoby korzystania z Internetu mogą prowadzić do uzależnienia, przy czym pornografia ma największy potencjał uzależniający. W długoterminowych holenderskich badaniach stwierdzono, że dla osób, które w Internecie poszukiwały pornografii, istniało zwiększone ryzyko kompulsywnego korzystania z sieci już po roku! (3)
Więcej o procesie uzależnienia czytaj tutaj.
Proces eskalacji
Z uzależnieniem ściśle związany jest proces eskalacji, który najprościej można opisać na przykładzie konsumentów pornografii poszukujących coraz bardziej ekstremalnych treści i form. Także w tym przypadku proces przypomina nałóg narkotykowy – ich odbiorca stopniowo zwiększa dawki uzależniającej go substancji. Źródłem takiego mechanizmu jest zjawisko tolerancji, które mózg wykorzystuje w obronie przed zbyt częstymi i nienaturalnymi skokami dopaminy. Efekt przyzwyczajenia się do dotychczas oglądanych treści pornograficznych wymusza na osobie uzależnionej konieczność poszukiwania i stymulowania się coraz intensywniejszymi treściami. Ta potrzeba docierania do treści brutalniejszych i ostrzejszych może dotyczyć także dzieci. Trzeba pamiętać, że w Polsce pierwszy kontakt dzieci z pornografią ma miejsce około 12. roku życia. Zwiększająca się łatwość dostępu do pornografii internetowej wskazuje z dużym prawdopodobieństwem, że ta granica wieku będzie się obniżać, a poszukiwane formy i treści pornografii brutalizować.
Z przeprowadzonych w 2016 roku badań opublikowanych w czasopiśmie "Computers in Human Behavior" wynika, że niemal 50 procent osób przyznało, że oglądało pornografię, która wcześniej nie była dla nich interesująca lub powodowała wręcz u nich uczucie obrzydzenia. (4)
Naukowcy przyglądający się badanym za pomocą elektroencefalografii zaobserwowali, że wiele osób często korzystających z pornografii sięga po coraz bardziej dziwaczne i ekstremalne materiały zawierające treści pornograficzne, aby utrzymać ten sam poziom podniecenia seksualnego. Wynika to z przyzwyczajenia i odwrażliwienia na powtarzalne bodźce w postaci obrazów zawierających treści pornograficzne. Eskalacja oglądanych treści skłania także do sięgania po materiały zawierające sceny przemocy. (5)
Kompulsywne używanie pornografii internetowej i dalej stosowanie coraz to nowych i bardziej drastycznych materiałów pornograficznych wytwarza takie same mechanizmy mózgowe, jak w przypadku innych uzależnień. A warto dodać, że osoby kompulsywnie korzystające z pornografii wykazują znacznie większą potrzebę stymulacji nowymi treściami niż te bez takich zaburzeń. Związane jest to ze zmianami w określonym obszarze mózgu, który szybko "przyzwyczaja się" do znanych bodźców, zmuszając do poszukiwania nowych, a pornografia online daje nieskończone możliwości. Ten czynnik wyjątkowo utrudnia terapię osób uzależnionych od pornografii internetowej. (6)
Zmiany w strukturze mózgu
Częste korzystanie z internetowej pornografii może prowadzić nie tylko do uzależnienia, ale także do zmian w obszarze struktury mózgu oraz do zmiany jego funkcjonowania, co skutkuje większą potrzebą zewnętrznej stymulacji układu nagrody i tendencją do poszukiwania dziwacznych i bardziej ekstremalnych doznań seksualnych.
Jak podkreślają naukowcy, intensywne bodźce płynące z treści pornograficznych mogą przyczynić się do dysfunkcji receptorów dopaminowych, co doprowadza do coraz bardziej ekstremalnych zachowań celem uzyskania tej samej "nagrody". Często osoby uzależnione od pornografii zaniedbują swoją pracę i obowiązki, skupiając się jedynie na dostarczaniu sobie przyjemności. Przy czym oglądanie pornografii w pracy czy podczas opieki nad dziećmi nie jest rzadkim zjawiskiem.
Nieustanna stymulacja układu nagrody bodźcem seksualnym powoduje ciągłe wydzielanie się dopaminy (hormonu nagrody i przyjemności). Warto dodać, że dopamina jest także regulatorem płatów przedczołowych kory mózgowej, które odpowiadają m.in. za: podejmowanie decyzji, przewidywanie konsekwencji, empatię, zaufanie, poczucie winy, koordynację ruchu i motywację do działania. Na skutek zmian w tym obszarze mogą pojawiać się zachowania impulsywne, zaburzenia koncentracji, pamięci czy utrata zdolności przewidywania niebezpieczeństw. Ze względu na to, że dziecięcy mózg nie jest w pełni ukształtowany (płaty przedczołowe rozwijają się i dojrzewają do 25. roku życia), przedwczesna ekspozycja na treści tak silnie go stymulujące może trwale uszkodzić lub upośledzić jego funkcjonowanie w przyszłości. Konsekwencją będzie niemożność wykorzystania w pełni posiadanego potencjału.
Badania fMRI (metoda obrazowego badania aktywności mózgu przy zastosowaniu rezonansu magnetycznego) w berlińskim Instytucie Maxa Plancka dowiodły mniejszą ilość istoty szarej (komórek ośrodkowego układu nerwowego) w układzie nagrody (prążkowiu grzbietowym), wykazując powiązanie tego zjawiska z konsumpcją pornografii. Uczeni wykazali również, że wzrost długości czasu oglądania pornografii wiązał się ze spadkiem ilości połączeń między układem nagrody a korą przedczołową, co jest kolejną zmianą w mózgu związaną z uzależnieniem. Zmiany morfologiczne w płatach czołowych mózgu wpływają również na funkcjonowanie istoty białej odpowiedzialnej za podejmowanie dojrzałych decyzji. (7)
Więcej o zmianach w mózgu czytaj tutaj.
Dysfunkcje seksualne
Przedwczesny kontakt z pornografią nie pozostaje bez znaczenia dla przebiegu rozwoju psychologicznego i społecznego młodych ludzi, a im wcześniej miała miejsce ekspozycja na treści pornograficzne, tym istnieje większe ryzyko spustoszenia w przyjętych wzorcach i sposobie funkcjonowania w życiu dorosłym. Ciekawość jest naturalnym czynnikiem popychającym dzieci i młodzież do szukania informacji o tym, czym jest seks i jak wygląda akt seksualny. Pornografia jednak nie odpowiada na te pytania, ponieważ jest wypaczonym, nierealnym przedstawieniem relacji intymnych nakierowanym wyłącznie na zaspokojenie potrzeb fizycznych, oderwanym od sfery emocji, uczuć, szacunku wobec drugiej osoby i jej potrzeb. Taki przekaz wpaja młodemu człowiekowi schemat, według którego seks jest formą rozładowania napięcia, rywalizacji i przyzwolenia na stosowanie przemocy. Obok nierealnych i fałszywych wyobrażeń na temat ciała i samego aktu seksualnego jest też ekstremalną formą seksualizacji oraz uprzedmiotowienia zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Z takim doświadczeniem wzorca seksualności dziecko może mieć problem z wejściem w relacje i ich utrzymaniem.
Dzieci, oglądając treści odbiegające od realnego, codziennego życia, narażone są na zaburzenia rozwojowe także w zakresie rozwoju psychoseksualnego, co wpływa na późniejsze niekorzystne zachowania seksualne okresu wczesnej dorosłości. Zaburzenia rozwoju psychoseksualnego okresu średniego dzieciństwa (6–12 lat) związane są – zdaniem badaczy – przede wszystkim z nadmierną ekspozycją na treści seksualne w tym wieku i wykorzystaniem seksualnym. (8)
Badacze zaobserwowali dysfunkcje seksualne, takie jak problemy z erekcją, przedwczesny wytrysk lub opóźniony wytrysk, u 14 procent oglądających pornografię rzadziej niż raz w miesiącu i u 25,1 procent osób korzystających z pornografii częściej niż raz w tygodniu. (9)
Im wcześniej rozpoczyna się regularna konsumpcja pornografii przez młodych ludzi, tym silniej będą oni preferować pornografie, a nie normalne zachowania seksualne z fizycznym partnerem, i tym mniej zadowolenia będzie czerpał z normalnych zachowań seksualnych – co oznacza ni mniej, ni więcej problemy w budowaniu trwałych związków, frustrację oraz zwiększone ryzyko rozpadu rodziny. Uczeni dodają do tego także wzmożony lęk, objawy depresji, trudności w uzyskiwaniu oraz utrzymywaniu erekcji w warunkach zbliżenia z partnerem bez udziału pornografii, co może prowadzić do kolejnych zaburzeń lękowych oraz depresyjnych. (10)
Badania pokazują, że wzrost czasu poświęconego na oglądanie pornografii wpływa na potrzebę realizacji w realnej przestrzeni scen z filmów pornograficznych, intencjonalne wyobrażanie sobie obrazów pornograficznych w celu zachowania podniecenia seksualnego w trakcie aktu seksualnego, a także stymuluje pojawianie się obaw dotyczących własnej seksualności i obrazu własnego ciała. (11)
Kryzys w związkach
Brak satysfakcji w pożyciu seksualnym, jak i pojawienie się dysfunkcji seksualnych nie pozostają bez znaczenia i wpływu na związek dwojga ludzi. Fakt sięgania po treści pornograficzne przez jednego z partnerów przekłada się na jakość więzi i odczuwanego zaufania. Pornograficzny wzorzec relacji opartej jedynie na zaspokojeniu seksualnym i postrzeganiu drugiej osoby przez pryzmat jej gotowości do aktu seksualnego jest szczególnie szkodliwy dla młodzieży. Wejście w dorosłe życie z takim obrazem może skutkować przeżywaniem rozczarowań, frustracji i niezdolności to tworzenia trwałych i zdrowych relacji, także tych społecznych i zawodowych. Co ważne, znaczenie ma tu także fakt, czy rodzice sami również mają kontakt z takimi treściami.
Z badań wynika, że aktywność seksualna online dorosłych naraża także dzieci na kontakt z pornografią i na udział w konfliktach rodzicielskich. Rodzice nie poświęcają dzieciom należytej uwagi z powodu długiego przesiadywania przed komputerem jednego z nich i angażowanie się drugiego w rozwiązywanie problemu uzależnienia czy rozpadu związku. (12)
Naukowcy podkreślają, że zachowania seksualne związane z pornografią są nakierowane na siebie samego, niezależnie od tego, czy w oglądanie pornografii jest zaangażowana jedna, czy więcej osób. Koncentracja na zaspokojeniu tylko własnych potrzeb, wraz z erotyzacją doświadczenia seksualnego, wyraźnie powoduje oderwanie seksu od kontekstu relacyjnego, głębszego znaczenia i odpowiedzialności. Badania wykazały, że odwiedzanie witryn o charakterze jednoznacznie seksualnym wiąże się z większym prawdopodobieństwem niewierności, zwłaszcza mężczyzn, w pierwszych latach małżeństwa. (13)
Partnerki osób zaangażowanych w czynności seksualne online przyznają, że odczuwają ból, zdradę, odrzucenie, samotność, wstyd, izolację, upokorzenie, zazdrość, gniew, jak również utratę poczucia własnej wartości. Najtrudniejsze i najcięższe dla nich jest bycie okłamywaną. Zdecydowana większość kobiet opisuje doświadczenie ich partnerów z pornografią jako zdradę, oszustwo i romans. (14)
Negatywne postrzeganie kobiet
Wizerunek kobiety lansowany przez filmy pornograficzne ma bardzo negatywny wpływ na to, jak są one postrzegane przez mężczyzn i jak – przez ten pryzmat – odbierają same siebie. Porównywanie się i próba dostosowania do wygórowanych oczekiwań partnerów rodzi poczucie niższej wartości i większe przyzwolenie na stosowaną w świecie pornografii brutalność wobec kobiet. Wulgarność, uprzedmiotowienie i przemoc mają utrwalać wzorzec kobiety uległej i mającej służyć zaspokojeniu potrzeb seksualnych mężczyzny.
Konsument pornografii, zwłaszcza młody, uczy się, że takie zachowania są dopuszczalne, akceptowalne, a nawet ze strony kobiet oczekiwane. Standardem są filmy przesiąknięte agresją fizyczną (policzkowanie z otwartej ręki, gagging – brutalny seks oralny skutkujący tym, że kobieta się dusi, dławi, a niekiedy wymiotuje), jak i werbalną w formie wyzwisk, np. suka, dziwka, szmata. Chętnie wyszukiwaną kategorią są sceny grupowego seksu kobiety z kilkoma mężczyznami, brutalny seks analny czy celowe znęcanie się nad kobietą. Szczególną kategorią są filmy z udziałem nastolatek bądź aktorek stylizowanych na dziewczynki.
Mężczyźni konsumujący pornografię – według niektórych badaczy – zaczynają inaczej postrzegać partnerki oraz relacje między nimi. Pod wpływem oglądanych treści klasyfikują je jako mniej atrakcyjne, co w konsekwencji przekłada się na słabnięcie uczuć wobec nich. (15)
W długofalowych badaniach molestowania seksualnego jako manifestacji przemocy seksualnej z udziałem niemal tysiąca osób wchodzących w wiek dojrzewania wykazano, że chłopcy, którzy mieli styczność z pornografią we wczesnym okresie dojrzewania, częściej stosują przemoc seksualną w postaci molestowania seksualnego w późniejszym okresie dorastania (76 procent badanych). Tymczasem nastolatki, które oglądają pornografię, są bardziej tolerancyjne wobec zachowań zawierających przemoc seksualną. Można stąd wysnuć wniosek, że pornografia zwiększa akceptację na różne formy przemocy seksualnej. (16)
Naukowcy wskazują także, że uprzedmiotowienie kobiet w pornografii może powodować lub wzmacniać postawy agresywne i utrwalać "mit gwałtu", co oznacza przekonanie, że kobiety oczekują lub odczuwają przyjemność z bycia molestowaną, gwałconą, a nawet maltretowaną. Takie procesy nie muszą dotyczyć większości mężczyzn, ale mogą dotyczyć mężczyzn z preferencjami do przemocy. (17)
Jednocześnie oglądanie filmów pornograficznych przez dziewczęta znacznie zwiększa prawdopodobieństwo stania się ofiarą przemocy seksualnej. Może to wynikać z faktu, że pornografia zmniejsza czujność po stronie ofiary wobec przemocy oraz prowadzi do postawy ambiwalentnej w stosunku do przemocy seksualnej i powoduje akceptację zachowań agresywnych.
Inne możliwe konsekwencje oglądania pornografii
Do innych możliwych konsekwencji można zaliczyć większą gotowość podejmowania zachowań ryzykownych w sferze seksualności czy też wcześniejszą inicjację seksualną dzieci, co potwierdzają badania Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej na badanych uczniach w wieku 14–16 lat.
Ponadto osoby oglądające pornografię mogą – intencjonalnie lub nie – uzyskiwać dostęp do treści nielegalnych takich jak treści pedofilne, a samo ich posiadanie jest przestępstwem, co może je narazić na odpowiedzialność karną.
Badania
Zagrożeniami płynącymi z masowości zjawiska pornografii zajmuje się coraz więcej renomowanych ośrodków badawczych. Zachęcamy do zapoznania się z raportem omawiającym kilkadziesiąt artykułów na ten temat. Pełny raport znajdziecie Państwo tutaj.
1. A. Wéry, J. Billieux, Online sexual activities: An exploratory study of problematic and non-problematic usage patterns in a sample of men, "Computers in Human Behavior", nr 56, marzec 2016; C. Laier, M. Pawlikowski, J. Pekal, F.P. Schulte, M. Brand, Cybersex addiction: Experienced sexual arousal when watching pornography and not reallife sexual contacts makes the difference, "Journal of Behavioral Addictions", nr 2, 2013.
2. M. Brand, J. Snagowski, Ch. Laier, S. Maderwald, Ventral striatum activity when watching preferred pornographic pictures is correlated with symptoms of Internet pornography addiction, "NeuroImage", nr 129, 2016;
A. Cooper, D.L. Delmonico, R. Burg, Cybersex users, abusers, and compulsives: new findings and implications, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 7, 2000; A. Cooper, D.L. Delmonico, E. Griffin-Shelley, R.M. Mathy, Online sexual activity: an examination of potentially problematic behaviors, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 11, 2004; K.S. Young, Internet sex addiction: risk factors, stages of development, and treatment, "American Behavioral Scientist", nr 52, 2008; C. Laier, M. Brand, Empirical evidence and theoretical considerations on factors contributing to cybersex addiction from a cognitive–behavioral view, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 21, 2014.
3. G.J. Meerkerk, R.J. Van den Eijnden, H.F. Garretsen, Predicting Compulsive Internet Use: It’s All about Sex!, "Cyberpsychology & Behavior", nr 9, luty 2006.
4. A. Wéry, J. Billieux, Online sexual activities: An exploratory study of problematic and non-problematic usage patterns in a sample of men, "Computers in Human Behavior", nr 56, marzec 2016.
5. S. Kunaharan, S. Halpin, T. Sitharthan, S. Bosshard, P. Walla, Conscious and Non-Conscious Measures of Emotion: Do They Vary with Frequency of Pornography Use?, "Applied Sciences", maj 2017.
6. B.Y. Park, G. Wilson, J. Berger, M. Christman, B. Reina, F. Bishop, W.P. Klam, A.P. Doan, Is Internet Pornography Causing Sexual Dysfunctions? A Review with Clinical Reports, "Behavioral Sciences", 2016;
P. Banca, L.S. Morris, S. Mitchell, N.A. Harrison, M.N. Potenza, V. Voon, Novelty, conditioning and attentional bias to sexual rewards, "Journal of Psychiatric Research", nr 72, styczeń 2016.
7. S. Kühn, J. Gallinat, Brain Structure and Functional Connectivity Associated With Pornography Consumption: The Brain on Porn, "JAMA Psychiatry", 2014.
8. S.A. Hunt, S.W. Kraus, Exploring the Relationship Between Erotic Disruption During the Latency Period and the Use of Sexually Explicit Material, Online Sexual Behaviors, and Sexual Dysfunctions in Young Adulthood, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 16, 2009.
9. D. Pizzol, A. Bertoldo, C. Foresta, Adolescents and web porn: a new era of sexuality, "International Journal of Adolescent Medicine and Health", nr 28, 2016.
10. B.Y. Park, G. Wilson, J. Berger, M. Christman, B. Reina, F. Bishop, W.P. Klam, A.P. Doan, Is Internet Pornography Causing Sexual Dysfunctions? A Review with Clinical Reports, "Behavioral Sciences", 2016;
S. Kunaharan, S. Halpin, T. Sitharthan, S. Bosshard, P. Walla, Conscious and Non-Conscious Measures of Emotion: Do They Vary with Frequency of Pornography Use?, "Applied Sciences", 2017;
D.M. Szymański, D.N. Stewart-Richardson, Psychological, relational, and sexual correlates of pornography use on young adult heterosexual men in romantic relationships, "The Journal of Men’s Studies", 2014;
B.Y. Park, G. Wilson, J. Berger, M. Christman, B. Reina, F. Bishop, W.P. Klam, A.P. Doan, Is Internet Pornography Causing Sexual Dysfunctions? A Review with Clinical Reports, "Behavioral Sciences", 2016.
11. Ch. Sun, A. Bridges, J. Johnason, M. Ezzell, Pornography and the Male Sexual Script: An Analysis of Consumption and Sexual Relations, "Springer Science+Business Media New York", 2014.
12. J.P. Schneider, Effects of cybersex addiction on the family: Results of a survey, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 7, 2000.
13. S.T. Zitzman, M.H. Butler, Wives’ Experience of Husbands’ Pornography Use and Concomitant Deception as an Attachment Threat in the Adult Pair-Bond Relationship, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 16, 2009;
S.T. Zitzman, M.H. Butler, Attachment, addiction, and recovery: Conjoint marital therapy for recovery from a sexual addiction, "Sexual Addiction and Compulsivity", nr 12, 2005.
14. J.P. Schneider, Effects of cybersex addiction on the family: Results of a survey, "Sexual Addiction & Compulsivity", nr 7, 2000;
R.N. Bergner, A.J. Bridges, The significance of heavy pornography involvement for romantic partners: Research and clinical implications, "Journal of Sex and Marital Therapy", nr 28, 2002.
15. A.M. Maddox, G.K. Rhoades, H.J. Markman, Viewing Sexually-Explicit Materials Alone or Together: Associations with Relationship Quality, "Archives of Sexual Behavior", nr 40, kwiecień 2011;
D.T. Kenrick, S.E. Gutierres, L.L. Goldberg, Influence of popular erotica and judgments of strangers and mates, In: S. Plous (editor), "Understanding prejudice and discrimination", McGraw-Hill, New York, 2003.
16. E.W. Owens, R.J. Behun, J.C. Manning, R.C. Reid, The Impact of Internet Pornography on Adolescents: A Review of the Research, "Sexual Addiction & Compulsivity: The Journal of Treatment & Prevention", 2012;
J.D. Brown, K.L. L’Engle, X-Rated: Sexual attitudes and behaviors associated with U.S. Early adolescents’ exposure to sexually explicit media, "Com- munication Research", 2009;
S. Bonino, S. Ciairano, E. Rabaglietti, E. Cattelino, Use of pornography and self-reported engagement in sexual violence among adolescents, "European Journal of Developmental Psychology", nr 3, 2006;
C. Salmivalli, K. Lagerspetz, K. Bjorkqvist, K. Ostermann, A. Kaukiainen, Bullying as a group process: Participant roles and their relations to social status within the group, "Aggressive Behavior", nr 22, 1996;
C. Salmivalli, E. Nieminen, Proactive and reactive aggression among school bullies, victims and bully victims, "Aggressive Behavior", nr 28, 2008.
17. G.M. Hald, N.M. Malamuth, C. Yuen, Pornography and Attitudes Supporting Violence Against Women: Revisiting the Relationship in Nonexperimental Studies, "Aggressive Behavior", styczeń 2010;
M.A. Milburn, R. Mather, S.D. Conrad, The effects of viewing R-rated movie scenes that objectify women on perceptions of date rape, "Sex Roles", nr 43, 2000;
D.A. Kingston, P. Fedoroff, P. Firestone, S. Curry, J.M. Bradford, Pornography use and sexual aggression: The impact of frequency and type of pornography use on recidivism among sexual offenders, "Aggressive Behavior", nr 34, 2008;
D. McKenzie-Mohr, M. Zanna, Treating women as sexual objects: Look at the (Gender Schematic) male who viewed pornography, "Personality & Social Psychology Bulletin", nr 16, 1990;
V. Vega, N.M. Malamuth, Predicting sexual aggression: The role of pornography in the context of general and specific risk factors, "Aggressive Behavior", nr 33, 2007;
E.L. Zurbriggen, Social motives and cognitive power-sex associations: Predictors of aggressive sexual behavior, "Journal of Personality and Social Psychology", nr 78, 2000.
