Izabela Karska, psycholog
Powody, dla których dzieci i młodzież sięgają po pornografię, mogą być bardzo różne. Jednym z nich jest dziecięca ciekawość, która jako mechanizm naturalny stanowi punkt wyjścia do poznawania świata, innych i siebie samego. Bywa też, że "pierwszy raz" z pornografią jest dziełem przypadku, bez intencjonalnego działania dziecka, np. podczas wyszukiwania informacji do prac domowych. Według badań Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę aż 55 procent nastolatków w wieku od 11 do 18 lat przyznaje, że na pornografię trafia przypadkowo. Istotna jest również presja rówieśnicza. W szkołach, w których komórki są przecież wszechobecne, dzieci pokazują sobie najróżniejsze treści, w tym pornograficzne.
Problem pornografii może pojawić się więc w każdym domu, nawet takim, w którym rodzice poświęcają dziecku wiele uwagi i uczuć.
Jednak pornografia może stać się bardziej poważnym problemem szczególnie tam, gdzie dziecko nie ma zainteresowań i możliwości twórczego spędzania czasu, a jego "towarzyszem" jest przede wszystkim telefon komórkowy czy komputer. Nuda, poczucie odrzucenia, deficyt uczuć i brak towarzyszenia dziecku są często tłem do poszukiwania i zaspokajania przez nie potrzeb emocjonalnych w pornografii. Taki niekorzystny klimat w domu istotnie zwiększa również prawdopodobieństwo uległości wobec presji otoczenia rówieśniczego. Każdy przecież chce być akceptowany i mieć poczucie przynależności. Jeśli najbliżsi tego nie zapewniają, to dziecko będzie szukać akceptacji poza domem.
Bezbronność dziecka
Pornografia stawia dziecko przed doświadczeniem, które przerasta jego zdolności adaptacyjne, intelektualne i psychiczne. Bardzo często zwłaszcza młodsze dzieci nie rozumieją oglądanych treści, nie potrafią także zinterpretować uczuć i reakcji własnego organizmu, ponieważ nie są jeszcze do tego rozwojowo przygotowane.
Brak mechanizmów obronnych i umiejętności krytycznej oceny oglądanych treści powoduje, że pornografia dla tych najmłodszych jest szczególnie niebezpieczna. Nie tylko dostarcza bowiem wzorców niewłaściwych zachowań, które im wcześniej zostaną przyswojone i utrwalone, tym będzie trudniej je zmienić czy wyeliminować. Może również prowadzić do uzależnienia.
Niektóre dzieci mogą być bardziej podatne na uzależnienia, a niektóre mniej. Zależy to od wielu czynników: wieku, płci, cech osobowości, typu temperamentu, częstotliwości kontaktu i rodzaju używanych materiałów pornograficznych czy umiejętności kontroli emocji. To samo dotyczy innych niż uzależnienie konsekwencji w sferze psychiki dziecka, o których piszemy poniżej. Warto więc podkreślić, że przedstawione w niniejszym tekście różnego rodzaju konsekwencje konsumpcji pornografii nie będą występowały u każdego dziecka, nawet jeżeli ma ono mniej lub bardziej regularny kontakt z pornografią. Nigdy nie wiemy jednak, jak bardzo podatne będzie nasze dziecko na negatywne konsekwencje konsumpcji pornografii.
Wzór do naśladowania?
Jedną z cech współczesnej pornografii na płaszczyźnie behawioralnej jest nie tylko zdolność wywoływania podniecenia seksualnego, ale także wywoływanie u małoletnich chęci do podejmowania zachowań naśladowczych.
Może to znaleźć swój wyraz w słownictwie wziętym z filmów pornograficznych, a w przypadku chłopców także w sposobie zachowania wobec np. koleżanek (agresja słowna, skłonność do zachowań przemocowych, większe przyzwolenie na agresję wobec dziewcząt ze strony innych kolegów, przedmiotowe traktowanie). Według jednego z badań nastolatkowie, którzy oglądają pornografię, są bardziej tolerancyjni wobec zachowań zawierających przemoc seksualną. Można stąd wysnuć wniosek, że pornografia zwiększa akceptację na różne formy przemocy seksualnej (S. Bonito, S. Ciairano, E. Rabaglitetti, E. Cattelino, Use of pornography and self-reported engagement in sexual violence among adolescants, "European Journal of Developmental Psychology", 2003).
Z kolei z badania w Holandii na 745 nastolatkach wynika, że postrzeganie kobiet wyłącznie jako obiektu seksualnego jest powiązane ze zwiększoną częstotliwością konsumpcji pornografii (J. Peter, P.M. Valkenburg, Adolescents’s exposure to a sexualized media environment and notions of women as sex objects, "Sex Roles A Journal of Research", 2007).
Badań tego typu jest więcej. W przypadku dziewcząt naśladownictwo wzorców wziętych z pornografii może uwidocznić się w stylistyce ubioru i sposobie bycia (odkrywanie ciała, podkreślanie w wyglądzie aspektów seksualnych).
Oczywiście źródłem takiego zachowania nie zawsze musi być pornografia. Jak wiadomo, dzieci żyją obecnie w świecie mediów pełnym treści seksualizujących, tj. szczególnie takich, które redukują seksualność człowieka do bycia "sexy" według narzuconego wzorca. Dodatkowo odkrywanie i pokazywanie swojej seksualności u dziewcząt jest czymś normalnym. Niekiedy jednak wzorce zewnętrzne mogą kierować tę naturalną tendencję w niewłaściwe strony.
Wpływ na postrzeganie siebie i przyszłe życie seksualne
Pod wpływem pornografii następuje powolne odrywanie sfery emocjonalnej od sfery seksualnej, nadmierna koncentracja na sferze fizycznej, zwłaszcza jej seksualnych cechach, i tendencja do porównywania się. Dla młodzieży może to być szczególnie niebezpieczne i prowadzić do zaburzeń związanych z obrazem własnego ciała i postrzeganiem innych. Pojawiają się niepewność, poczucie bycia gorszym i mniej atrakcyjnym, a to może prowadzić do podejmowania zachowań i działań mających zapewnić akceptację i uwagę innych.
Pamiętajmy też, że gdy dzieci dorosną i rozpoczną współżycie seksualne, zachowania wzorowane na pornografii mogą przybierać na sile. Z badań J.P. Schneidera wynika, że uzależnieni mają często pretensje do swoich partnerów seksualnych, że ci nie chcą angażować się w zachowania nietypowe lub dewiacyjne podpatrzone w internetowej pornografii (J. P. Schneider, Effects of cybersex addiction on the family: Results of a survey, "Sexual Addiction and Compulsivity", nr 7, 2000).
W rezultacie w wielu przypadkach konsekwencją jest unikanie kontaktów intymnych w realnym życiu, odczuwanie w tej sferze dyskomfortu, braku satysfakcji czy różnego rodzaju zaburzeń seksualnych włącznie z zaburzeniem erekcji w bardzo młodym wieku. Wynika to z faktu, że po latach intensywnej konsumpcji pornografii tylko ona potrafi zaspokoić wymagania osoby uzależnionej, a partner/partnerka nie jest w stanie im sprostać.
Skradziona niewinność
Pornografia niszczy również u dzieci i młodzieży barierę wstydu i zażenowania, tak naturalną w sytuacjach kontaktu z intymnością własnego ciała lub innej osoby. To może zwiększać podatność na coraz powszechniejsze wśród małoletnich zjawisko sekstingu (więcej na ten temat tutaj) polegającego na fotografowaniu i wysyłaniu innym swoich nagich lub półnagich zdjęć. Może to także sprzyjać wcześniejszej inicjacji seksualnej czy podejmowaniu ryzykownych zachowań seksualnych.
Eskalacja
Nie wchodząc tutaj w szczegóły dotyczące procesów mózgowych, powszechnym problemem u osób uzależnionych jest tzw. proces eskalacji. Pierwotnie mocno pobudzające obrazy przestają stymulować tak jak na początku, pojawia się potrzeba sięgania po treści bardziej obsceniczne i wymyślne. Towarzyszy temu najczęściej dodatkowa stymulacja poprzez masturbację, co w przypadku młodych ludzi intensyfikuje mechanizm uzależnienia behawioralnego.
Młody człowiek uczy się w ten sposób określonego sposobu stymulacji, który jest odmienny od tego, jakiego w dorosłości doświadczy podczas normalnego stosunku. I to może mieć znaczenie dla przeżywanej przez niego satysfakcji seksualnej w relacji z drugą osobą.
Według badania, które przeprowadzili A. Wery i J. Billieux 49 procent badanych konsumentów pornografii stwierdziło, że oglądało pornografię, która wcześniej nie była dla nich interesująca lub powodowała wręcz w nich uczucie obrzydzenia. Aż 20,3 procent badanych stwierdziło, że korzysta z pornografii internetowej w celu osiągnięcia zadowalającego podniecenia w kontakcie z partnerką.
Nie są to zapewne konsekwencje, które dzieci poczują obecnie, ale w przyszłości mogą wpływać na ich życie seksualne i relacje z partnerem.
Emocjonalna pustynia
Uzależnienie od pornografii przebiega niepostrzeżenie, a fakt, że kora mózgowa odpowiedzialna za samokontrolę i racjonalne podejmowanie decyzji jest jeszcze niedojrzała (staje się taką około 25. roku życia człowieka), sprawia, że samodzielne poradzenie sobie z problemem przez małoletniego jest bardzo trudne.
Dziecku nie wystarcza już sporadyczny kontakt z pornografią, ale zaczyna on być celowy poprzez np. szukanie okazji do tego, żeby obejrzeć kolejny film. Przekonanie, że "przecież wszyscy to robią", nie należy tu do rzadkości. Jest to jednak forma mechanizmu obronnego, dającego możliwość zniwelowania odczuwanego wewnętrznie konfliktu z dotychczasowymi przekonaniami czy wychowaniem.
Kiedy zabraknie pornografii, spada też w mózgu poziom dopaminy (hormonu szczęścia) i odczuwanej dzięki niej przyjemności. Problem w tym, że nic innego nie potrafi jej już zastąpić. Pojawia się typowy dla uzależnienia zespół abstynencki charakteryzujący się zaburzeniami snu, rozdrażnieniem, trudnościami z koncentracją, pamięcią, uwagą, a nawet dolegliwościami fizycznymi: bólem brzucha, nudnościami i bólem głowy. Im dłuższy kontakt z pornografią, tym słabsze znaczenie innych bodźców przynoszących uczucie przyjemności.
Coraz więcej czasu i uwagi dziecko poświęca na wyszukanie okazji do oglądania pornografii, porzucając swoje dotychczasowe hobby, naukę, kontakty z rówieśnikami, najbliższymi. Sprzeczność odczuwanych emocji i nieumiejętność zidentyfikowania przez młodego człowieka ich źródeł powoduje zaburzenie normalnego rytmu rozwoju. Rodzic może to zaobserwować w sferze emocjonalnej, społecznej i intelektualnej dziecka.
Długotrwały kontakt z pornografią i zalewanie psychiki dziecka wykluczającymi się często emocjami może prowadzić do poczucia niepewności, rozdrażnienia, objawów nerwicowych, lęku, koszmarów sennych, poczucia mniejszej wartości, smutku, czasem nadmiernego pobudzenia i zmęczenia, a w konsekwencji tej mieszanki może prowadzić do depresji.
Rozmowa
Pozostawanie dziecka bez możliwości rozmowy o tym, czego doświadcza, będzie umacniać w sferze psychicznej mechanizmy izolacji, samotności i poczucia wyobcowania. W takim stanie dziecku trudno jest samemu walczyć z uzależnieniem od oglądania pornografii, a nawet z odtrąceniem presji rówieśników namawiających do tego.
Wielu małoletnich nie jest w stanie poradzić sobie z samym impulsem zmuszającym do zaspokojenia rozbudzonej ciekawości lub przymusem przeżycia ponownie stanu podniecenia, jaki się z tym wiąże. Wpadają w apatię, nic ich nie cieszy, stają się milczący, smutni, widać, że z czymś sobie nie radzą. Dla rodzica powinien to być wyraźny sygnał do interwencji i podjęcia rozmowy z dzieckiem.
W wielu przypadkach można by uniknąć tych szkodliwych konsekwencji, gdyby ze strony rodziców dzieci miały wyraźny sygnał wsparcia i gwarancji poczucia bezpieczeństwa. Jest ono szczególnie ważne w sytuacji ujawnienia kontaktu z treściami pornograficznymi. Najczęściej dzieci i młodzież nie chcą o tym mówić, obawiając się niezrozumienia, zawstydzenia czy gniewu rodzica, nawet jeśli pierwszy kontakt z pornografią był zupełnie przypadkowy. O tym, jak rozmawiać z dzieckiem o pornografii, więcej tutaj.
dr. Bogdan Stelmach, lekarz seksuolog o zagrożeniach, jakie może nieść oglądanie pornografii przez dzieci: